Zapraszamy do zapoznania się z programem i sprawozdaniem z sympozjum 2014 w Górze św. Anny

Sympozjum „Etyka w antropologicznych i socjologicznych badaniach jakościowych” odbyło się 25-27 września 2014 r. w gościnnych progach Muzeum Czynu Powstańczego w Górze św. Anny w województwie opolskim. Uczestniczyło w nim ponad 50 uczestników z całej Polski oraz liczna reprezentacja lokalnego współorganizatora sympozjum Uniwersytetu Opolskiego. Poza sesjami plenarnymi obrady odbywały się równolegle w dwóch salach, w tym w jednej ekspozycyjnej sali muzeum, co nadawało im niepowtarzalny klimat. Wygłoszono 42 referaty. Zgodnie z założeniami organizatorów wszystkie wystąpienia miały charakter oparty na doświadczeniach badawczych referentów, co pozwalało na wykraczanie poza ogólną świadomość zasad i zagłębienie się w szczegółową analizę złożonych i niepowtarzalnych sytuacji badawczych. Efektem trzech dni rozważań nad dylematami etycznymi pojawiającymi się na każdym etapie prowadzenia i upubliczniania badań jest w moim przekonaniu pogłębienie świadomości etycznej badaczy, którzy podzielili się wskazówkami, jak można i należy pełniej przyjmować odpowiedzialność za możliwe uwikłania etyczne, a czasem także, jak pogodzić się z koniecznością akceptacji faktu, że mimo dołożonych starań i postępowania zgodnego z normami środowiska naukowego, niektórych dylematów etycznych nie da się satysfakcjonująco i jednoznacznie rozwiązać.

Sesje plenarne otwierające pierwsze dwa dni obrad obejmowały wystąpienia zaproszonych gości: Ewy Nowickiej, Grażyny Kubicy, Marcina Lubasia i Justyny Straczuk. Ewa Nowicka podzieliła się ze swoimi doświadczeniami z badań terenowych w Serbii akcentując trudności wynikające z dotykania świeżych doświadczeń wojennych. Grażyna Kubica opowiedziała o efektach prowadzenia badań na Śląsku Cieszyńskim przez Ślązaczkę, która ma środowisku badanym relacje rodzinne i przyjacielskie, nakładające na nią innego rodzaju zobowiązania niż etyka badawcza. Marcin Lubaś skoncentrował się na problemach badań prowadzonych na terenie dotkniętym konfliktem religijnym, a Justyna Straczuk przedstawiła w wieloaspektowy sposób problem instytucjonalnego rozwiązania dylematów związanych z procesami archiwizacji i digitalizacji danych jakościowych.

W czasie sympozjum zorganizowano 9 grup tematycznych. Bogata i wielowątkowa była sesja tematyczna poświęcona podejmowaniu szczególnie delikatnych tematów badawczych, takich jak autyzm (Aleksandra Rzepkowska), prostytucja (Izabela Ślęzak), przestępczość (Iwona A. Oliwińska), bieda (Katarzyna Górniak) czy zależności istniejące w środowiska władz lokalnych (Sylwia Męcfal). Aleksandra Nowakowska-Kutra podjęła w swoim referacie problem rezygnacji z podejmowania trudnych, choć ważnych tematów w naukach społecznych. Radosław Tyrała zastanawiał się, jakich kategorii można używać w badaniu ateizmu i niewiary w sytuacji, kiedy są one definiowane w opozycji do religii. Wojciech Doliński z Krzysztofem Pezdkiem, podobnie jak Jakub Niedbalski opowiadali o badaniach prowadzonych w środowiskach osób niepełnosprawnych, w których trudno uniknąć emocjonalnego zaangażowania badaczy. Temat łagodzenia i omijania wątpliwości etycznych w badaniach prowadzonych z udziałem dzieci w imieniu swego zespołu przedstawiła Ewa Maciejewska-Mroczek. Ludwika Włodek z kolei mówiła, jak trudno jest pozostawać w jednej roli, kiedy badacz jednocześnie wykonuje zadania dziennikarskie, a ponadto bywa spostrzegany jako turysta.

Jak zwykle na sympozjach Sekcji Antropologii Społecznej silną reprezentację miała grupa badaczy etniczności, szczegółowo analizująca dylematy etyczne pojawiające się w czasie prowadzenia badań w tej dziedzinie, które bardzo często pociągają za sobą nawiązywanie długotrwałych i bliskich relacji z osobami badanymi. Kwestie etyczne pojawiają się zarówno wtedy, kiedy sam badacz jest członkiem badanej zbiorowości (jak Grażyna Kubica czy Cezary Obracht-Prondzyński), jak i wtedy, kiedy badacz pochodzi z zewnątrz badanej grupy i, jak się okazuje, staje się obiektem zabiegów i różnorakich manipulacji pozostających ze sobą w niezgodzie środowisk i organizacji (Ewa Michna). Badacz siłą rzeczy uzależniony jest od pomocy osób badanych i nawiązując z nimi relacje zostaje włączony w wewnętrzne gry, których staje się z czasem coraz bardziej świadom, i coraz trudniej przychodzi mu bycie w równym stopniu lojalnym wobec wszystkich zaangażowanych stron. Dodatkową trudnością jest tu niemożliwość zapewnienia badanym pełnej anonimowości w publikacjach. O takich dylematach opowiadała Ewa Michna po 20 latach badań prowadzonych wśród Łemków. Podobne wątki pojawiły się w referacie Anny Horolets, która relację badacz-badany analizowała w oparciu o model relacji gość-gospodarz, z którą wiążą się odmienne normy i zobowiązania. Wskazywała na to, że czasem relacja osobista nawiązana u osoby badanej w domu uniemożliwia wykorzystanie zasłyszanych w zaufaniu informacji, wprowadzając badacza w pewnego rodzaju pułapkę etyczną. Cezary Obracht-Prondzyński z kolei akcentował konieczność przyjęcia pracy społecznej na rzecz badanych społeczności, co wraz z wzrostem zaangażowania badacza dzieje się często kosztem życia osobistego. Magdalena Lemańczyk w kontekście Gdańska, Danuta Berlińska i Borys Cymbrowski Opola – podejmowali złożoność problematyki etycznej angażowania się w projekty badań na pograniczu polsko-niemieckich w kontekście pamięci tragedii wojennych.

Bardzo ważne, odmienne od powyższych wątki pojawiły się w specjalnej grupie tematycznej zorganizowanej ostatniego dnia sympozjum, która obradowała nad dylematami etycznymi w kontekście komercjalizacji badań socjologicznych i antropologicznych. Referentki podkreślały tu trudność spełnienia zgodnego z sumieniem badacza wymagań zleceniodawców, które czasem nie pozwalają na zawiązanie w pełni uczciwej relacji z badanymi i utrudniają wywiązanie się ze standardów obowiązujących w środowisku naukowym. Czasem badacze wykonując badania na zlecenie mają świadomość marnowania publicznych pieniędzy i własnego wysiłku badawczego jeśli w niedostateczny sposób wykorzystuje się wyniki i rekomendacje opracowane dla dobra badanych środowisk społecznych. Na zakończenie sympozjum Krzysztof Stachura i Jakub Niedbalski przedstawili w oparciu o własne doświadczenia kwestie etyczne związane z badaniami prowadzonymi w środowisku internetu.

Sympozjum zostało z wielkim poświęceniem zorganizowane od strony praktycznej przez Magdalenę Piejko i Borysa Cymborowskiego z Uniwersytetu Opolskiego. 

25 września 2014 // czwartek

14.00-14.30 Powitanie uczestników i otwarcie sympozjum

Dorota Rancew-Sikora

Anna Barska

Borys Cymbrowski

14.30 – 16.00 Sesja plenarna I: Etyka w antropologicznych
i socjologicznych badaniach jakościowych

Moderatorka: Dorota Rancew-Sikora

Ewa Nowicka, Antropolog w krajobrazie po wojnie

Katarzyna Kaniowska

16.00 – 16.30 – przerwa

16.30 – 18.30 Sesja tematyczna I: Etyka w badaniach nad płcią społeczno-kulturową

Moderatorka: Anna Barska

Izabela Ślęzak, Uniwersytet Łódzki, Etyczne aspekty badań prowadzonych w środowisku kobiet prostujących się

Lenka Doležalová, Uniwersytet Masaryka w Brnie, W jaki sposób kobiety i mężczyźni tworzą gender podczas wzajemnych interakcji w miejscach publicznych?

Mieszko Hajkowski, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Analiza klasowa i etyka troski. Feministyczne ujęcie badań nad porządkiem klasowym w Polsce.

Monika Kłosowska, Uniwersytet Warszawski, Strategie oporu wobec kulturowej płci, świadome próby niewywiązywanie się z oczekiwanej roli, opartej na społecznie rozpoznawanej dychotomii kobieta – mężczyzna

16.30 – 18.30 Sesja tematyczna II: Trudne tematy badawcze i dylematy etyczne – cz. 1

Moderatorka: Grażyna Kubica-Heller

Anna Horolets, Uniwersytet Gdański, Badacz jako gość

Aleksandra Nowakowska-Kutra, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy, Milczenie naukowców – przyczyny i etyczne konsekwencje niepodejmowania trudnych tematów badawczych w naukach społecznych”

Sylwia Męcfal, Uniwersytet Łódzki, Badania terenowe a badania zjawisk trudnych – kwestie etyczno-praktyczne

Anna Kapusta, Agnieszka Poźniak, Nie widzieć i nie wiedzieć w terenie? Czy badacz jest (nadal) człowiekiem i obywatelem?

Iwona A. Oliwińska, Uniwersytet Warszawski,  Etyka i dylematy w badaniach jakościowych grup trudnodostępnych

26 września 2014 // piątek

9.30 – 11.30 Sesja plenarna II: Etyka w antropologicznych i socjologicznych badaniach jakościowych

Moderatorka: Anna Horolets

Marcin Lubaś

Justyna Straczuk, Etyczne problemy wtórnej analizy materiałów z jakościowych badań terenowych

11.30-12.00 - przerwa

12.00 – 14.00

Sesja tematyczna III: Badacz w terenie – teoria i praktyka

Moderator: Robert Geisler

Grażyna Kubica-Heller, Uniwersytet Jagielloński w Krakowie, Dylematy etyczne
i konsekwencje polityczne antropologii tubylczej - teoretyczny rachunek sumienia badaczki terenowej

Ewa Michna, Uniwersytet Jagielloński, Wyzwania i dylematy etyczne badacza grup etnicznych walczących o uznanie. Próba autoetnograficznej refleksji.

Cezary Obracht-Prondzyński, Uniwersytet Gdański, Socjolog publicznie zaangażowany "wśród swoich", czyli rzecz o dylematach "etnika".

Wojciech Doliński, Uniwersytet Wrocławski, Krzysztof Pezdek Akademia Wychowania Fizycznego we Wrocławiu, Badania sportowców z niepełnosprawnością w kontekście etycznych założeń wywiadu fenomenologicznego

14.00-14.45 – lunch

14.45 – 16.45 Sesja tematyczna IV: Trudne tematy badawcze i dylematy etyczne – cz. 1

Moderator: Marcin Lubaś

Aleksandra Rzepkowska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Antropolog wobec autyzmu – pytania i dylematy etyczne

Anna Kurpiel, Uniwersytet Wrocławski, W poszukiwaniu dobrej relacji

Marta Sęk, Odpowiedzialność badacza wobec osób, które spotyka w terenie oraz innych badaczy

Katarzyna Kość-Ryżko, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Dylematy zażyłości i jej (nie)etyczne konsekwencje. Etnolog w ośrodku uchodźczym.

Ewa Szczecińska-Musielak, Szkoła Główna Gospodarstwa Wiejskiego, Obserwować, nie obserwować? Etyczne dylematy badania sytuacji trudnych i traumatycznych

14.45 – 16.45 Sesja tematyczna V:  Dylematy etyczne w badaniu etniczności – cz. 1.

Moderatorka: Danuta Berlińska

Katarzyna Warmińska, Uniwersytet Ekonomiczny w Krakowie, O badaczu etniczności w Polsce – kwestie problematyczne.

Maciej Witkowski, Zanim doprowadzisz do pogromu. Między doświadczeniem z badań terenowych w społecznościach romskich a tekstem naukowym.

Wiktoria Kudela-Świątek, PTHM, Kraków, Blaski i cienie badań terenowych pośród wspólnot kultywujących pamięć o traumatycznym doświadczeniu

Magdalena Lemańczyk, Wyższa  Szkoła Turystyki i Hotelarstwa w Gdańsku, „Prawda” naukowa a „prawda” badanych – na przykładzie badań mniejszości niemieckiej

Borys Cymbrowski, Uniwersytet Opolski, Swojskość, obcość i rola badacza. O dylematach badań w warunkach zróżnicowanej społeczności

16.45 – 17.00 – przerwa

17.00 – 19.00 – Sesja tematyczna VI: Sesja tematyczna V: Dylematy etyczne w badaniu etniczności – cz. 2.

Moderator: Borys Cymbrowski

Danuta Berlińska, Uniwersytet Opolski, Dylematy moralne badacza stosunków etnicznych

Paweł Kozłowski, Instytut Archeologii i Etnologii PAN, Refleksje związane z problemami napotkanymi w trakcie badań nad pamięcią o „Polskich Kresach” w świetle wydarzeń politycznych i zaszłości historycznych polsko-ukraińskich.

Dobrochna Olszewska, Etnolog jako dyplomata, przyjaciel, sojusznik. Wybrane aspekty etyczne badań nad mniejszościami etnicznymi

Vojtech Bagín, Uniwersytet Komenskiego w Bratysławie,  Etyczny wymiar badania kolektywnej pamięci mieszkańców pogranicza słowacko-polskiego

17.00 – 19.00 Sesja tematyczna VI: Badanie grup społecznych

Ewa Maciejewska-Mroczek, Uniwersytet Warszawski, Etyczne aspekty antropologiczno-kulturowych badań z dziećmi na przykładzie projektu badawczego „Nowe technologie reprodukcyjne perspektywa childhood studies

Anna Kopczak-Wirga, Uniwersytet Opolski, Podróże zagraniczne Polaków w czasach PRL. Drażliwe momenty procesu badawczego

Ludwika Włodek, Uniwersytet Warszawski, Zmienne role badacza: turysta, dziennikarz, antropolog

Katarzyna Górniak, Politechnika Warszawska, Sytuacja ubóstwa i wykluczenia – jak o niej mówić i pisać?

Edyta Radzewicz, Uniwersytet Warszawski, Refleksje etyczne po wyjściu z terenu. Przypadek Trawelerów z Galway

27 września 2014 // sobota

10.00-12.00 Sesja tematyczna VIII: Dylematy etyczne w kontekście komercjalizacji badań socjologicznych i antropologicznych

Moderatorka: Katarzyna Warmińska

Magdalena Dudkiewicz, Uniwersytet Warszawski, Badania na zlecenie: kłopoty z zachowaniem standardów etycznych

Teresa Sołdra-Gwiżdż, Uniwersytet Opolski, Wartości etyczne a badania społeczne w instytucjach komercyjnych

Radosław Tyrała, Akademia Górniczo-Hutnicza, Kraków, Czy nie-religia to też religia? O socjoantropologicznym imperializmie poznawczym i problemach etycznych, jakie rodzi

Adrianna Surmiak, „Śmieciowy” antropolog? Dylematy etyczne związane z prowadzeniem naukowych badań na zlecenie

Karolina Dudek, Świadoma zgoda, przetwarzanie danych i etyka w badaniach prowadzonych przez zespoły

Beata Bielska, Uniwersytet Mikołaja Kopernika w Toruniu, Badacz z ukrytą kamerą? O pułapkach i pokusach badań ukrytych

10.00-12.00 Sesja tematyczna IX: Media, nowe technologie i wątpliwości etyczne badacza

Moderatorka: Ewa Michna

Karolina Thel,  Akademia Sztuk Pięknych w Warszawie, Uniwersytet Warszawski, Doświadczenie z badań dot. opinii kobiet w Polsce wobec możliwości wydłużania aktywności zawodowej

Krzysztof Stachura, Jakościowe badania społeczne online – jakie wyzwania etyczne dla socjologów?

Michał Wanke, Uniwersytet Opolski, Reprezentacje badanych w czasach danych cyfrowych

Jakub Niedbalski, Dylematy etyczne i problemy metodologiczne w badaniach jakościowych – rozważania na przykładzie badań prowadzonych w środowisku osób niepełnosprawnych.

Magdalena Piejko, Uniwersytet Opolski, Między sztuką i nauką. Między socjologiem i artystą

12.00 – 12.30 Zakończenie sympozjum